Ինչպէս «Մեր մասին» բաժնին մէջ պարզել փորձեցինք՝ «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրը կարելի է գործածել այն դպրոցներուն մէջ ուր հայերէնը ուսուցման լեզուներուն մաս կը կազմէ։ Այս ծրագիրով կրնան նոյնպէս հետաքրքրուիլ մանկավարժներ եւ ուղեկիցներ որոնք զանազան մարզերու մէջ երեխաներու եւ պատանիներու հետ կ՚աշխատին։ Ծրագիրը կարելի է հայախօս ընկերային կառոյցներէ ներս ալ կիրարկել:

Փիլիսոփայական յղացքներու ծանօթ ըլլալու տեսակէտէն՝ «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրը կիրարկող ուղեկիցներուն փիլիսոփայութիւն ուսանած ըլլալը բնականաբար դրական դեր մը կը խաղայ։ Սակայն այս չի նշանակեր թէ այլ մասնագիտութեան տէր ուղեկիցներ այս նիւթերը չեն կրնար գործածել: Ընդհակառակը՝ այսօր աշխարհի բազմաթիւ երկիրներու մէջ տարածուած «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագրին ուսուցման կը մասնակցին ո՛չ միայն փիլիսոփայութեան վկայական ունեցողներ, այլ նաեւ զանազան նիւթերու մէջ աշխատող մանկավարժներ, որոնք իրենց ծրագիրներուն մէջ կ’ուզեն ներմուծել այս մեթոտը, ինչպէս նաեւ՝ տարբեր մասնագիտութիւններու տէր անձեր, որոնք փիլիսոփայական աշխատանք տանիլ կ’ուզեն պատանիներու կամ չափահասներու հետ:

Նոյնպէս օգտակար կ՚ըլլայ եթէ ուղեկիցը ունենայ իր գործածելիք նիւթին փիլիսոփայական տարողութեան մասին հիմնական գիտակցութիւն մը: Այդ գիտակցութեան շնորհիւ է, որ պիտի անդրադառնայ նիւթի մը մասին փիլիսոփայական քննարկումի ձեռնարկելու եւ նոյն նիւթին մասին պարզապէս զրուցելու միջեւ գոյացող տարբերութեան: Ուղեկիցէն սպասուածը՝ փիլիսոփայական խօսակցութեան համար յարմար միջավայր մը ապահովել է:

Այս պատճառաւ, մանաւանդ եթէ փիլիսոփայական վկայական մը չունիք, նիւթերը գործածելէ առաջ՝ կը թելադրենք որ ուշի ուշով կարդաք մուտքի բացատրութիւնները եւ «Յղացական հարցադրումներ» բաժնին հարցումները:

«Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրին ամէն մէկ նիւթը հիմնուած է մէկ կամ մէկէ աւելի յղացքի վրայ եւ քննարկումներուն նպատակը ասոնց մասին «զրուցել» չէ, այլ՝ «յղացական քննարկումներ» կատարել: Հետեւաբար զգոյշ պէտք է ըլլալ քննարկումի ընթացքին խմբակին ուղղուելիք հարցումներուն: Այստեղ կարեւոր է գիտնալ, թէ որո՛նք են «փիլիսոփայական հարցումներ»ը եւ զանոնք այլ տեսակի հարցումներէ զատորոշող յատկանիշները:

Փիլիսոփայական հարցումները յղացքներու վերաբերեալ հարցումներ են: Օրի­նակ՝ ենթադրենք թէ «ուրախութիւն» յղացքին մասին է քննարկումը: «Ուրա՞խ ես», «Ի՞նչ բան քեզ ուրախութիւն կը պատճառէ» եւ նման հարցումներ ճիշդ է որ ուրախութեան մասին են, բայց ուրախութիւն յղացքը քննարկելու համար բաւարար չեն: Իսկ «Ի՞նչ է ուրախութիւնը», «Կա՞յ կապ ուրախութեան եւ ազատութեան միջեւ», «Կարելի՞ է նախընտրել ուրախ չըլլալ», եւ նման հարցումներ ուղղակի «ուրախութիւն» յղացքը քննարկումի առարկայ կը դարձնեն:

Ֆիլ Քէմի (Phil Cam) «Հարցումներու ցուցանակ»ը կրնայ օգտակար ըլլալ իրարմէ զանազանելու համար տարբեր տեսակի հարցումները: Ցուցանակին մէջ որպէս օրինակ կը գործածուին բոլորին ծանօթ «Մոխրիկը», «Ճպուռն ու մրջիւնը» եւ «Կարմիր գլխարկիկը» հէքեաթները։

«Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրը կիրարկելու ընթացքին բնականաբար ամէն տեսակի հարցումներ պիտի յայտնուին, բայց պէտք չէ մոռնալ որ փիլիսոփայական քննարկումի հիմը պէտք է կազմէ «Յղացքներու վերաբերեալ հարցումներ»ը: Ուրեմն, ուղեկիցին պատասխանատուութիւններէն մէկն է ճիշդ հարցումներով եւ ստորեւ մատնանշուած մեթոտներով՝ քննարկումի ուղղութիւնը ճիշդ ճամբու մէջ պահելը:

Քննարկումի ընթացքին՝ «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրին նիւթերը կիրարկող ուղեկիցին դիրքը եւ պատասխանատուութիւնները բացայայտելու համար, կարելի է բացատրել թէ ինչու կը նախընտրենք անգլերէնով տարածուած «Philosophy For Children (P4C)»ի փոխարէն՝ «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ըսել, իսկ կիրարկող անձերուն համար գործածուած «facilitator»ին փոխարէն՝ կը գործածենք «ուղեկից» բառը: Երկու պարագային ալ, ի միտի ունեցած ենք երեխաներուն եւ ուղեկիցին միջեւ հաւասար յարաբերութիւն մը պահպանել, այսինքն քննարկումի մը ընթացքին, թէ՛ մասնակից, թէ՛ ուղեկից, բոլորն ալ տեսնել որպէս «սորվողներ»։

Ուղեկիցը միշտ պէտք է միտքը պահէ, թէ այս քննարկումներուն նպատակը «բան մը սորվեցնել» չէ, այլ՝ միջավայր մը ստեղծել, ուր մասնակիցները յղացքի մը շուրջ մտածեն, արտայայտուին, նոր հարցումներ ուղղեն եւ զիրար մտիկ ընեն: «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագրով հետաքրքրուողը իր գաղափարները պիտի չպարտադրէ դիմացը գտնուողներուն. իր պարտականութիւնը մթնոլորտ մը ստեղծել է, ուր մասնակիցները կարենան ինքնավստահութեամբ իրե՛նց գաղափարները արտայայտել: Այստեղ կ՚ուզենք թուել ուղեկիցին դիրքին եւ պատասխանատուութեան շուրջ քանի մը ընդհանուր «սկզբունքներ»:

• Քննարկումի ընթացքին խուսափեցէք ձեր գաղափարները արտայայտելէ: Մանաւանդ երբ գիտենք որ փոքր տարիքի երեխաները կը ջանան կրկնել ինչ որ կը լսեն հոն գտնուող չափահասին (եթէ միջավայրը դասարան մըն է՝ ուսուցիչին) բերնէն: Երբ մասնակիցները ձեր գաղափարը հարցնեն, կրնաք հարցումին հարցումով պատասխանել ու ըսել. «Դուն ի՞նչ կը մտածես» կամ «Այս նիւթին մասին գաղափար ունեցող կա՞յ»:
• Քննարկումին բռնելիք ուղղութեան շուրջ նախապէս մտածած եղէք, սակայն եթէ քննարկումը տարբեր ուղղութեամբ ընթանայ, մի՛ փորձէք «սրբագրել» կամ ձեր գաղափարները պարտադրել:
• Կրնայ պատահիլ որ երեխաները կարծեն թէ իրենցմէ ուզուածը «ճիշդ պատասխան»ը գտնել է: Սակայն «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագրին նպատակը «ճիշդ պատասխան»ը փնտռել չէ, այլ՝ վարժեցնել է ճիշդ ձեւով միտք բանեցնելու:
• Վերի կէտը ձեզ թող չշփոթեցնէ: «Փիլիսոփայութեան մէջ ճիշդ կամ սխալ պատասխաններ չկան» մի՛ ըսէք մասնակիցներուն: Մասնակիցներու մօտ՝ հիմնաւորուած կամ անհիմն ձեւով (fallacy) միտք բանեցնելու միջեւ տարբերութիւնը ընբռնելն է կարեւորը: Փիլիսոփայութեան մէջ թուաբանութեան պէս «ճիշդ պատասխաններ» գոյութիւն չունին։ Կը պատահի սակայն որ մասնակիցները հակասական ձեւով արտայայտուին, իրենց գաղափարները չկարենան հիմնաւորել եւ անհիմն պատասխաններ տան: Երբ տեսնէք որ անհիմն ձեւով միտք կը բանեցնեն, ուղղակի մատնանշելու փոխարէն՝ մղեցէք մասնակիցները իրենց գաղափարները վերանայելու: Իսկ եթէ կարելի է՝ այնպէս մը ըրէ՛ք որ ուրիշ մասնակիցներ ըլլան հարցադրողները:
• Միշտ այնպէս մը վարուեցէ՛ք որ մասնակիցները արժեզրկուած չզգան։
• Մի՛ դատէք: Այնպիսի մթնոլորտ մը ստեղծեցէ՛ք որ մասնակիցները կարենան իրենց գաղափարները արտայայտել առանց քաշուելու:
• Բարոյապաշտ մի՛ ըլլաք: Մասնակիցներուն մտածածները «հանրային բարոյականութեան» կանոններուն համապատասխանող՝ «ամօթ, մեղք, գէշ, սխալ» ու ասոնց նման արտայայտութիւններով մի՛ պիտակէք:
• Ապահովեցէք փոխադարձ յարգանք ներշնչող մթնոլորտ մը: Մի՛ վախնաք որոշ օրէնքներ յիշեցնելէ. օրինակ՝ «Ուրիշին գաղափարները պէտք չէ ծաղրել», «Ուրիշին խօսքը պէտք չէ ընդմիջել», «Սեռային խտրականութենէ պէտք է խուսափիլ», «Մերժողական լեզու պէտք չէգործածել»:
• Մտածելու ժամանակ տուէք, մի՛ վախնաք լռութենէն: Եթէ լռութիւնը երկարի, «Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ լռութիւն տիրեց, ինչո՞ւ միտք բանեցնելու մէջ դժուարացանք»ի նման հարցումներով կրնաք նիւթ բանալ լռութեան պատճառներուն մասին:
• Նոյն պահուն մէկէ աւելի հարցում մի՛ հարցնէք, միայն մէկ հարցումի վրայ կեդրոնացէք:
• Միշտ հետաքրքրութեամբ մտիկ ըրէք, ձեր մտիկ ընելու փափաքը պէտք է զգան մասնակիցները:
• Հարցում ուղղեցէ՛ք հասկնալու համար, ոչ թէ մասնակիցը «նեղ կացութեան մատնել»ու: «Բայց…»ով մի՛ սկսիք ձեր խօսքը:
• «Այս պատմուածքէն ի՞նչ քաղեցինք»ի նման հարցումներ մի՛ հարցնէք: Մի՛ մոռնաք, որ «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրին նպատակը «դաս մը քաղել» չէ, այլ յղացքներ քննարկել է:
• Եթէ միւսներէն աւելի խօսք առնող մէկը ըլլայ, խօսքը ուրիշի մը փոխանցեցէք: Եթէ տեսնէք որ խօսք առնողներուն մէջ՝ սեռերէն մէկը կը գերակշռէ, նոյն ձեւով կրնաք միջամտել: Սակայն միջամտելէ առաջ, անպայման բացայայտօրէն ըսէք պատճառները: Այս ձեւով, նախապէս շատ խօսողներուն վերջնականապէս լռելուն պատճառ եղած չէք ըլլար։
• «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրին արդիւնքները յստակ է որ ժամանակի ընթացքին կը զարգանան: Մի՛ մոռնաք, նպատակը առաջին նիստէն սկսեալ մասնակիցներուն կատարելապէս միտք բանեցնելով արտայայտուիլը չէ, այլ յառաջացում մը ձեռք բերելն է ժամանակի ընթացքին:
• Այս ծրագիրը փոփոխութեան ընթացք մըն է նաեւ ուղեկիցին կամ (եթէ վայրը դպրոց մըն է՝ ուսուցիչին) համար։ Հաճոյքը վայելեցէք գիտութեան միակ աղբիւրը ըլլալու դերէն «ազատելու» եւ «սորվողներուն» կողմը անցնելու:

«Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագիրը, Հարցաքննող Համայնքի Բնատիպով (Community of Inquiry Model) ձեւաւորուած է: Այս բնատիպը առաջին անգամ երեւան եկած է գիտնականներու աշխարհին մէջ, որուն համաձայն՝ գիտնականները պէտք է քննարկող խմբակի մը ձեւով շարժին եւ գիտական արտադրութիւնը պէտք է այդ համայնքին հաւաքական քննարկումին արդիւնքը հանդիսանայ:

Ամերիկացի փիլիսոփայութեան ուսուցիչ՝ Մեթիու Լիբմըն (Matthew Lipman) այս բնատիպը մանկավարժական մարզին պատշաճեցուցած է ու հիմնած է «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» կոչուած մեթոտաբանութիւնը։ Ըստ իրեն՝ «Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» ծրագրին վայրը (իսկ եթէ այս վայրը դպրոց մըն է՝ դասարանը) քննարկող խմբակ մը ըլլալով կը հասկցուի: Մասնակիցները իրարու հետ չեն մրցակցիր: Քննարկման ընթացքին արծարծուած գաղափարները մաս կը կազմեն հաւաքական գործընթացի մը: Քննարկումի ընթացքին արծարծուած իւրաքանչիւր գաղափար, կը սնանի նախկին ձեռքբերումներէն եւ կը սնուցանէ յաջորդ գաղափարները:

Ուղեկիցը այս միջավայրը առողջ կերպով համակարգելու պատասխանատու անձն է: Կարեւոր է ֆիզիքական վայրը պատրաստել քննարկումի խմբակի բնատիպին հաւաքական բնոյթը նկատի ունենալով: Մասնակիցները պէտք է նստած ըլլան շրջանակի մը մէջ, որպէսզի բոլորը կարենան զիրար տեսնել: Ուղեկիցն ալ մասնակիցներուն նման մաս կը կազմէ այս շրջանակին: Մանաւանդ դասարանէ ներս անհրաժեշտ է փոխել նստելու սովորական կարգաւորումը, որուն մէջ ուսուցիչը կը գտնուի դասարանին կեդրոնը: Մասնակիցներու խումբը շատ մեծ ըլլալու պարագային կարելի է կէս շրջանակի ձեւով նստիլ:

Քննարկումի ընթացքին կարեւոր է մանաւանդ «Յղացքներու քարտէս»  պատրաստելու համար գրատախտակի մը ներկայութիւնը, որպէսզի մասնակիցները կարենան դիւրութեամբ հետեւիլ քննարկումին: Հետեւաբար ուղեկիցը պէտք է իր նստած տեղը որոշէ գրատախտակը հանգիստ գործածելու անհրաժեշտութիւնը նկատի ունենալով։

Քննարկումներու ընթացքին, մասնակիցներուն միջեւ ըստ բախտի ընտրութիւն կատարելու փոխարէն, աւելի արդիւնաբեր կ՚ըլլայ խօսք տալ կամաւոր խօսք առնել ուզողին: Երբեմն ըստ բախտի կրնաք ընտրել խօսողը, սակայն մի մոռնաք յիշեցնելու թէ մասնակիցները իրաւունք ունին նաեւ լուռ մնալու:

«Երեխաներու հետ փիլիսոփայութիւն» աշխատանոցին միջոցին ընդհանրապէս կը գործածուի «խօսելու իրաւունքը ցոյց տուող առարկայ» մը: Առարկան կը տրուի խօսք առնողին ձեռքը, որ ըսելիքը վերջացնելէն ետք, առարկան կը յանձնէ յաջորդ խօսք առնողին: Այս առարկան ընդհանրապէս չցատկող, կակուղ գնդակ մը կ’ըլլայ, որպէսզի մասնակիցները կարենան դիւրութեամբ իրարու նետել: Կարեւոր է խմբակին յիշեցնել «օրէնք»ը, որուն համաձայն միայն առարկան ձեռքը ունեցողը իրաւունք ունի խօսելու, միւսները պէտք է մտիկ ընեն:

Փիլիպարտէզի նիւթերը կը դասաւորուին «7 տարեկանէն վար», «7 տարեկանէն  վեր», «9 տարեկանէն վեր» ձեւով, նկատի ունենալով այս նիւթերու միջոցաւ քննարկուած յղացքները եւ երեխաներու զարգացումի մակարդակը: Բացի այս դասաւորումէն, կիրարկման ընթացքին, ուղեկիցը կրնայ իր գործածելիք լեզուն վերանայիլ՝ նկատի ունենալով խմբակին լեզուի մակարդակը: Օրինակ՝ նիւթի մը մէջ հրահրիչ պատմութեան լեզուի մակարդակը եթէ խմբակին մակարդակէն բարձր է, առանց յղացական կազմը աւրելու կրնայ պարզեցնել պատմութեան լեզուն: